استماع قرآن
مفهوم استماع
استماع مصدر باب استفعال، مشتق از سَمْع است. سَمْع عبارت است از: حس شنوايي در گوش كه صداها را درك مي كند.
/پاورقي 1. مفردات الفاظ القرآن، ماده: سمع؛ السَّمْعُ: قوّه في الاُذن به يدرك الأصوات./
و سماع يعني، صرف شنيدن هر چند بدون اراده باشد، اما استماع گوش سپردن همراه با پذيرش قلبي است كه بدون اعمال اراده حاصل نمي شود.
انصات نيز نوعي گوش فرا دادن و خاموشي و سخن نگفتن در هنگام شنيدن است. و به ديگر سخن، انصات مترادف كلمه سكوت است كه مقدمه استماع و گوش دادن به شمار مي رود. در واقع انصات همان سكوت جهت استماع است.
/پاورقي 2. همان، ماده: صوت./
راغب پس از بيان معناي انصات مي گويد:
برخي گفته اند: مراد از انصات همان پاسخ دادن است. ولي اين معني صحيح نيست؛ زيرا اجابت و پاسخ دادن پس از شنيدن است، و اگر اجابت در انصات لحاظ شده باشد، در واقع تشويقي است بر شنيدن كه بخاطر قدرت و امكان داشتن در پاسخ است.
/پاورقي 3. همان، ماده: صوت، عبارت چنين است: والإنصات: هو الاستماع إليه مع ترك الكلام، قال تعالي: وإذا قرئ القرآن فاستمعوا له و أنصِتوا (الأعراف، آيه 204)، و قال: يقال للإجابه إنصات، وليس ذلك بشيء، فإنّ الإجابه تكون بعد الإنصات، وإن استعمِل فيه فذلك حثّ علي الإستماع لتمكُّن الإجابه./

مراد از استماع قرآن
استماع و انصات از جمله آدابي است كه بايد در مجلس قرائت قرآن رعايت شود، و اين امري است كه قرآن، خود آن را توصيه مي كند:
وإذا قرئ القرآن فاستمعوا له وأنصتوا لعلَّكم ترحمون.
/پاورقي 4. سوره اعراف، آيه 204./
هنگامي كه قرآن خوانده شود، گوش فرا دهيد و خاموش باشيد؛ شايد مشمول رحمت خدا شويد.
اينكه در آيه شريفه انصات با استماع همراه شده، تأكيدي است بر سكوت ظاهري و تذكر به تمركز باطني؛ زيرا استماع بدون سكوت ظاهري امكان ندارد. بنابراين استماع و انصات گوش فرا دادن به همراه سكوت ظاهري و تمركز بخشيدن به قوه فكر و انديشه، جهت دريافت پيام قرآني است.
مرحوم علامه طباطبائي در تفسير آيه شريفه مي فرمايد
انصات، سكوت تؤام با استماع است، و بعضي گفته اند: به معناي استماع با سكوت است و معناي أنصت الحديث و أنصت للحديث اين است كه به حديث گوش مي داد، در حالي كه سكوت كرده بود. و أنصته غيره يعني ديگري به سخن او گوش داد و أنصت الرجل يعني ساكت شد؛ پس معناي جمله مورد بحث، اين شد: گوش فرا دهيد به قرآن و ساكت شويد.
/پاورقي 5. الميزان في تفسير القرآن، ج 8، ص 382؛ ترجمه الميزان في تفسير القرآن، ج 16، ص 311./
خاموشي و سكوت در هنگام استماع قرآن، از جمله آداب محفل قرآني است كه توجه و تدبر در آيات الهي را به دنبال دارد، و موجب رقت قلب و انقلاب روحي و خوف تؤام با گريه و زاري است. قرآن در اين باره مي فرمايد:
اللَّهُ نَزَّلَ أَحْسَنَ الْحَدِيثِ كِتاباً مُتَشابِهاً مَثانِي تَقْشَعِرُّ مِنْهُ جُلُودُ الَّذِينَ يخْشَوْنَ رَبَّهُمْ ثُمَّ تَلِينُ جُلُودُهُمْ وَ قُلُوبُهُمْ إِلي ذِكْرِ اللَّهِ ذلِكَ هُدَي اللَّهِ يهْدِي بِهِ مَنْ يشاءُ وَ مَنْ يضْلِلِ اللَّهُ فَما لَهُ مِنْ هادٍ.
/پاورقي 6. سوره زمر، آيه 23./
خداوند بهترين سخن را نازل كرده، كتابي كه آياتش (در لطف و زيبايي و عمق و محتوا) همانند يكديگر است؛ آياتي مكرر دارد (با تكراري شوق انگيز) كه از شنيدن آياتش لرزه بر اندام كساني كه از پروردگارشان مي ترسند، مي افتد؛ سپس برون و درونشان نرم و متوجه ذكر خدا مي شود؛ اين هدايت الهي است كه هر كس را بخواهد با آن راهنمايي مي كند؛ و هر كس را خداوند گمراه سازد، راهنمايي براي او نخواهد بود.
قرآن كريم در جاي ديگر، انقلاب روحي و معنوي عالمان مسيحي (اهل تواضع و آخرت طلب) را در پي استماع قرآن چنين تشريح مي فرمايد:
وَ إِذا سَمِعُوا ما أُنْزِلَ إِلَي الرَّسُولِ تَري أَعْينَهُمْ تَفِيضُ مِنَ الدَّمْعِ مِمَّا عَرَفُوا مِنَ الْحَقِّ يقُولُونَ رَبَّنا آمَنَّا فَاكْتُبْنا مَعَ الشَّاهِدِينَ
/پاورقي 7. سوره مائده، ، آيه 83./
و هر زمان، آياتي را كه بر پيامبر (اسلام) نازل شده، بشنوند؛ چشم هاي آنها را مي بيني كه (از شوق) اشك مي ريزد، بخاطر حقيقتي كه دريافته اند؛ آنها مي گويند: پروردگارا! ايمان آورديم؛ پس ما را با گواهان (و شاهدان حق، در زمره ياران محمد) بنويس!
البته مقصود از استماع قرآن، استماع با خصوصيات ويژه اي است كه يك دگرگوني روحي و معنوي در انسان ايجاد كند. و چنين استماعي است كه مورد سفارش قرآن و اهل بيت عصمت و طهارت عليهم السلام بوده، و آثار پربركتي به همراه دارد، كه در بخش هاي بعدي به تفضيل درباره آن سخن خواهيم گفت.

اهميت استماع قرآن
يكي از بحث ها و موضاعات بسيار مهم اين مجموعه ارزشمند، موضوع اهميت استماع قرآن است. از جمله نكات قابل توجهي كه كمال اهميت اين موضوع را بيان مي دارد، حكمت و فلسفه حكمي است كه فقها از آيه شريفه: وَ إِذا قُرِئَ الْقُرْآنُ فَاسْتَمِعُوا لَهُ وَ أَنْصِتُوا لَعَلَّكُمْ تُرْحَمُونَ
/پاورقي 8. سوره اعراف، آيه 204./
در باب استماع قرائت امام در نماز جماعت استفاده مي كنند. فقها با استناد به همين آيه شريفه، استماع حمد و سوره را كه امام جماعت قرائت مي كند، بر مأمومين واجب مي دانند؛ زيرا در نماز تنها حمد و سوره جزء قرآن است و بقيه ذكرهاي نماز جزء قرآن نيست، هر چند محتواي آن ذكرها در قرآن و روايات وجود دارد؛ از اين رو، از ميان همه ذكرهاي نماز، حكم وجوبي استماع فقط در مورد حمد و سوره است؛ البته تا آنجايي كه صداي امام جماعت شنيده مي شود؛ ولي جايي كه رعايت اخفات لازم است گفتن ذكرهاي مستحبي در حال قرائت امام، آن هم كسي كه صداي امام را نمي شنود، توصيه شده است.
خلاصه، چه در نمازهاي جهريه و چه نمازهاي اخفاتيه تا جايي كه صداي امام شنيده مي شود، كسي حق گفتن ذكر ديگري را ندارد و بايد قرائت امام را استماع نمايد. اين حكم با همه فروع ذكر شده، بيانگر اهميت استماع قرآن از نظرگاه خود قرآن است.
نكته شايان توجه اين است كه چه حكم وجوبي استماع قرآن در نماز جماعت و چه حكم استحبابي آن در غير نماز، از همين آيه شريفه: وَ إِذا قُرِئَ الْقُرْآنُ فَاسْتَمِعُوا لَهُ وَ أَنْصِتُوا لَعَلَّكُمْ تُرْحَمُونَ. و با استفاده از روايات بدست مي آيد. چرا كه قرآن، كلام خدا است و حاوي معارف و احكام و دستور العمل هاي زندگي است سكوت و خاموشي و گوش سپردن به قرائت قرآن هم احترام به اين كتاب و كلام آسماني است و هم مايه كسب گنجينه معارف، احكام و فهم فرهنگ قرآن. لذا وجوب آن در نماز مايه حفظ نظم و آميخته با فهم و خشوع است. رعايت اين امر در خارج از نماز گرچه در حد استحباب است؛ ولي دقيقاً همان بركات استماع در نماز را به همراه دارد؛ از اين رو رعايت آن در نماز و غير نماز مورد توصيه و تأكيد ائمه اطهار عليهم السلام قرار گرفته است. عبداللّه بن يعفور در خصوص استماع قرائت قرآن از امام صادق عليه السلام مي پرسد:
الرجل يقرأ القرآن، أيحب علي من سمعه الانصات له والاستماع؟ قال: نعم، إذا قرئ عندك القرآن، وجب عليك الانصات و الاستماع.
/پاورقي 9. مجمع البيان، ج 4، ص 515./
از امام صادق عليه السلام درباره مردي پرسيدم كه قرآن را قرائت مي كند: آيا كسي كه قرائت او را مي شنود بر او واجب است كه خاموش بماند و گوش فرا دهد؟ فرمود: آري، هنگامي كه در نزد تو قرآن قرائت شود بر تو واجب است كه به آن گوش فرا دهي و خاموش بماني.
همچنين زراره مي گويد: از حضرت امام صادق عليه السلام شنيدم كه فرمود:
يجب الإنصات للقرآن في الصلاه و في غيرها، وإذا قرئ عندك القرآن وجب عليك الانصات و الاستماع
/پاورقي 10. تفسير عياشي، ج 2، ص 47، ح 132/
در نماز و غير نماز از براي قرآن سكوت كردن و گوش فرا دادن واجب است، و هنگامي كه در نزد تو قرآن خوانده شود، سكوت و گوش فرا دادن بر تو واجب و لازم است.

صاحب تفسير المنير در ذيل آيه ياد شده، مي نويسد
والآيه، تدلّ علي وجوب الاستماع والانصات للقرآن، سواء كانت التلاوه في الصلاه أم في خارجها... لكنّ الجمهور خصّوا وجوب الاستماع والانصات بقرائه الرسول صلي اللّه عليه و آله في عهده و بقرائه الصلاه والخطبه من بعده يوم الجمعه؛ لأنّ إيجاب الاستماع والانصات في غير الصلاه والخطبه فيه حرج عظيم؛ إذ يقتضي ترك الأعمال وأمّا ترك الاستماع والانصات للقرآن المتلو في المحافل فمكروه كراهه شديده و علي المؤمن أن يحرص علي استماع القرآن عند قرائته كما يحرص علي تلاوته والتأدّب في مجلس التلاوه.
/پاورقي 11. تفسير المنير، ج 9، ص 23/
اين آيه، دلالت دارد بر وجوب استماع و سكوت به هنگام قرائت قرآن، چه در نماز و چه در غير نماز...؛ ولي علماي اهل تسنن اين وجوب را به قرائت رسول گرامي اسلام صلي اللّه عليه و آله و به قرائت نماز و خطبه نماز جمعه بعد از عصر پيامبر صلي اللّه عليه و آله اختصاص داده اند؛ براي اينكه وجوب استماع و سكوت در غير از نماز جماعت و خطبه هاي نماز جمعه موجب حرج و مشقت است؛ زيرا اين امر باعث ترك اعمال مي شود. و ترك استماع و سكوت نسبت به قرائت قرآن در مجلس و محافل مكروه مي باشد و كراهت آن نيز كراهت شديده است. و مؤمن همان گونه كه بر او لازم است بر تلاوت قرآن، تلاش داشته باشد و در مجلس تلاوت، ادب مربوط به آن را رعايت كند، لازم است نسبت به استماع و سكوت آن نيز تلاش نموده و آن را مورد توجه خاص خود قرار دهد.
و ماجراي مربوط به قرائت قرآن ابن كُوا در حالي كه امير مؤمنان، علي عليه السلام مشغول نماز بوده و حضرت در برابر قرائت و تلاوت ايشان، سكوت و استماع مي فرمايند، مورد ديگري است كه به ما درس اهتمام مي دهد.
اين ماجراي آموزنده در كتاب تهذيب چنين روايت شده است:
علي عليه السلام مشغول نماز صبح بود كه ابن كُوا (يكي از خوارج لجوج) كه پشت سر او بود، اين آيه را قرائت كرد: وَ لَقَدْ أُوحِي إِلَيكَ وَ إِلَي الَّذِينَ مِنْ قَبْلِكَ لَئِنْ أَشْرَكْتَ لَيحْبَطَنَّ عَمَلُكَ وَ لَتَكُونَنَّ مِنَ الْخاسِرِينَ.