درس دوازدهم: رعايت تعادل در فرايند حفظ قرآن
پرهيز از افراط و تفريط و حاكم كردن تعادل نيز در هر كاري لازم و ضروري است و گرفتار شدن در دام تندروي يا كندروي، نه تنها شخص را در رسيدن به اهداف مد نظر خود ناكام مي‌ گذارد، بلكه ممكن است خسارت و صدمات سنگيني نيز به او وارد آورد. در امر مقدس حفظ قرآن هم توجه به -اصل تعادل- و تلاش در جهت حاكم كردن آن در روند كار از اهميت بسيار بيشتري برخوردار است و دليل اين اهميت نيز آن است كه صدمات ناشي از افراط يا تفريط در تعامل با قرآن، صدماتي سنگين و گاه جبران‌ نشدني است. بسيار ديده شده است كه افرادي با شور و علاقه فراوان حفظ قرآن را آغاز مي‌ كنند، اما پس از مدتي كوتاه شور و اشتياق اوليه آنها فروكش كرده و كار حفظ را رها مي‌ كنند.
/پاورقي 1. متأسفانه حتي گاه ديده شده كه برخي از علاقمندان و مشتاقان حفظ پس از مدت‌زماني کوتاه يا بلند و در حالي که حجم قابل توجهي از قرآن را حفظ کرده‌اند، احساس مي‌ كنند كه ديگر انس و اشتياق اوليه به قرائت قرآن در آنها وجود ندارد و علاقه‌اي براي ادامه كار در خود نمي ‌يابند./
اينگونه آسيب‌ها بيش از همه ناشي از تندروي‌هاي حافظان در زمانهايي از حفظ و خارج شدن آنها از مدار تعادل است. از جمله فوائد حضور در جلسات و كلاس‌ها و مشورت با اساتيد حفظ همين است كه اين عزيزان با اشراف و تسلط بر شرايط و روحيات افراد آنها را در مسير درست هدايت كرده و از افراط و تفريط باز مي‌ دارند. اما در صورتي كه حضور در جلسات حفظ يا مشورت با اساتيد حفظ مقدور نباشد، حافظان قرآن با دقت در نكات زير و سعي در عملي كردن آنها مي‌ توانند از آسيب‌هاي مورد نظر مصون بمانند:
سعي كنيد از همان آغاز، كار خود را با توكل بر ذات لايزال الهي و توسل بر ذوات مقدس معصومان عليهم السلام و به ويژه حضرت ولي عصر (ارواحنا فداه) شروع كنيد و در طي كار حفظ نيز از اين نكته غفلت نورزيد. بايد اذعان كرد كه حفظ كل قرآن كاري مشكل و زمان‌بر و نيازمند پشتكار و تلاش مداوم است. سختيها و مشكلات اين كار مقدس را با توكل بر خدا و توسل به معصومان عليهم السلام بر خود هموار كنيد.
علاقمندان به حفظ آيات نوراني قران كريم از همان ابتدا بايد به اين نكته مهم توجه داشته باشند كه حفظ كل قرآن بايد در حركتي تدريجي و مستمر صورت گيرد و لازم است از هر گونه شتابزدگي در آن پرهيز نمود. بر اين اساس، پيش از آغاز جدي كار حفظ، براي ارزيابي درست توانمنديهاي خود و دريافت برنامه‌اي جامع و دقيق، با يكي از كارشناسان حفظ قرآن مشورت كنيد.
/پاورقي 2. بايد به اين نكته توجه داشت كه توانمنديهاي افراد مختلف با يكديگر متفاوت است. از اينرو چه بسا فردي بتواند كل قرآن را در طول سه سال با كيفيتي مطلوب حفظ نمايد و ديگري اين كار را حتي در پنج سال هم نتواند به راحتي به انجام برساند. حتي براي بسياري از مشتاقان (به دلايل مختلف، از جمله داشتن مشغله‌هاي فراوان كاري، يا ضعف حافظه و ...)، نبايد حفظ كل قرآن توصيه شود و ايشان را بايد به حفظ سور برگزيده يا آيات و عبارات منتخب قرآن هدايت كرد./
بسيار بهتر است كه برنامه حفظ حافظان مبتدي (كه مي‌ خواهند تازه به حفظ قرآن بپردازد) تا چند ماه اول (حداقل دو تا سه ماه) از روزي -نيم‌ صفحه- فراتر نرود. پس از اين زمان و تا حفظ كامل قرآن، حجم حفظ جديد در هر روز به يک صفحه افزايش مي‌ يابد و بايد تا پايان نيز اين مقدار ثابت بماند. هرگز به فکر حفظ كردن دو يا چند صفحه جديد در يک روز نباشيد و شك نكنيد كه بعدها از انجام اين كار پشيمان خواهيد شد. مهم ‌ترين دليل اين توصيه ـ به ويژه نسبت به حفظ –نيم ‌صفحه- در ماه‌هاي اول ـ آن است كه اين كار موجب مي‌ شود تا اشتياق اوليه فرد به حفظ قرآن فروكش نكند و او هر روز منتظر آمدن روز ديگر و حفظ مقطع جديد باشد. اين در حالي است كه حفظ حجم‌هاي زياد در ماه‌هاي اول، اشتياق فرد را به زودي اشباع مي‌ كند و در نتيجه او ديگر تمايلي به ادامه كار حفظ ندارد؛ به علاوه اينكه پيمودن تدريجي مسير حفظ قرآن موجب مي‌ شود تا حافظه فرد بهتر و سريع‌تر خود را با اين مقوله جديد (حفظ مجموعه‌اي از عبارات عربي) سازگار كند، كه اين خود كارآيي حافظه را افزايش خواهد داد.
توصيه مهم ديگر در اين رابطه آن است كه سعي كنيد در هفته تنها 5 روز را به حفظ قسمت‌هاي جديد اختصاص دهيد و در دو روز ديگر به مرور و تثبيت محفوظات و استراحت بپردازيد و به اين ترتيب حافظه خود را براي ادامه بهتر کار در روزهاي آينده آماده كنيد.
/پاورقي 3. البته اين پيشنهاد هرگز به اين معنا نيست كه در 5 روزي كه به حفظ قسمتهاي جديد مي‌ پردازيد، برنامه‌اي براي مرور و تكرار محفوظات قبلي نداشته باشيد. مقصود ما اين است كه حفظ قسمتهاي جديد بايد در كنار مرور قسمتهاي قبل انجام گيرد. چنانكه پيشتر هم گفته‌ايم، در حفظ قرآن، مرور و نگهداري محفوظات همواره مقدم بر حفظ قسمتهاي جديد است./
حافظ قرآن بايد در برنامه ‌ريزي خود اوقاتي را براي تفريحات و سرگرميهاي سالم در نظر بگيرد. پيامبر اكرم (صلي الله عليه و آله) در حديثي زيبا و پر معنا خطاب به ابوذر فرموده‌اند: -يا اَباذرّ، عَلَي العاقلِ أنْ يكُونَ لَهُ اَرْبَعُ ساعاتٍ: ساعَةٌ يناجى فيها رَبَّهُ عَزَّوَجلَّ، وَ ساعَةٌ يحاسِبُ فيها نَفْسَهُ، وَ ساعَةٌ يتَفَكَّرُ فيما صَنَعَ اللهُ عَزَّوَجَلَّ اِلَيهِوَ ساعَةٌ يخْلُو فيها بِحَظِّ نَفْسِه مِنَ الْحَلالِ. فَاِنَّ هذِهِ السّاعَةَ عَوْنٌ لِتْلِكَ السّاعاتِ-:
/پاورقي 4. بحار الانوار، ج 74، ص 71./
اي اباذر، بر عاقل است كه اوقات شبانه‌روز خود را به چهار قسمت تقسيم كند: در ساعتى به مناجات با خدايش بپردازد، در ساعتى به حساب نفس خويش رسيدگي كند، در ساعتى در الطاف خدا نسبت به خود بينديشد و در ساعتى خود را از نعمتهاي حلال بهره‌مند گرداند؛ كه اين ساعت آخر يار و كمك آن سه ساعت ديگر است.- توجه به اين مطلب براي حافظان قرآن از اهميت بيشتري برخوردار است؛ زيرا اين کار کارآيي حافظه (يعني مهمترين رکن حفظ) را به مراتب بالا مي‌ برد و زمان رسيدن به نتيجه را تسريع مي‌ كند. در مقابل، بي ‌توجهي به اين نکته ممکن است در دراز مدت شخص را گوشه ‌گير و منزوي کند و حتي لذت انس با قرآن را نيز از او سلب نمايد.
پيشتر هم در درس دهم تأكيد كرديم كه سعي كنيد همواره خود را در معرض پرسش و امتحان قرار دهيد. البته اين نكته بيشتر براي كساني كه امكان شركت در جلسات و كلاسهاي حفظ را ندارند مطرح مي‌ شود.
/پاورقي 5. همواره مترصد شركت در محافل، مسابقات و آزمونهاي حفظ قرآن باشيد و بدانيد كه اين كار منافاتي با داشتن نيت خالصانه و حفظ قرآن براي رضاي خدا ندارد. شركت در اينگونه برنامه‌ها تأثير بسيار زيادي در افزايش و تقويت انگيزه حافظان قرآن و آمادگي مطلوب و هميشگي آنان دارد و مسير دستيابي به حفظ كل قرآن را بر آنان هموار مي‌ كند./
بر همين اساس توصيه مي‌ كنيم از تكروي و پنهانكاريِ بيش از حد پرهيز كنيد. اشكالي ندارد اگر اطرافيان و دوستانتان بدانند كه شما مشغول به حفظ قرآن هستيد و چه بسا دانستن اين مطلب، موجب تمايل آنان به حفظ كلام الهي شود و شما نيز در اين ثواب سهيم شويد.
نكات فوق براي همه حافظان و به ويژه كساني كه به‌تازگي حفظ قرآن را شروع كرده‌اند از اهميت بسزايي برخوردار است. اگر مي‌ خواهيد اشتياق و عشق شما به قرآن و حفظ آن همواره پابرجا باشد و با گذشت زمان تقويت شود، سعي كنيد به اين نكات عمل كنيد.