مقدمه (ميم ساکن)
حرف ميم (م) يکي از حروف الفباي زبان عربي مي باشد:
لقب آن: حرف شفوي، لبي.
مخرج آن: مابين دو لب با روي هم قرار گرفتن آن ها.
صفات: جهر، بينيه، استفال (پايين بودن) گشايش و تيزي به همراه غنه ي خيشومي.

صفات عارضي آن هنگام سكون
زماني که حرف ميم ساکن باشد، اين سه صفت را به خود مي گيرد: ادغام لبي، اخفا لبي و اظهار لبي.
اين صفات را براي آن لبي مي خوانيم که حرف ميم از ميان دو لب خارج مي گردد. علما اصطلاحاً بر آن احكام ميم ساكن نيز نام نهاده اند.
پيش تر اصطلاحات ادغام، اخفا و اظهار را تعريف نموده ايم.

ادغام لبي
حروف آن: تنها يک حرف، حرف ميم (م).
ميم ساكن در حرف مانند خويش، يعني تنها در حرف ميم ديگر ادغام شده و هردو (ميم ادغام شده و حرف ميم ديگر که در آن ادغام صورت پذيرفته) به يک حرف مشدد و غنه دار تبديل مي شوند. به اين گونه ادغام، ادغام حروف متماثل گفته مي شود.
اين نوع ادغام ناقص است، چرا که غنه به عنوان صفتي از حرف ادغام شده برجاي مب ماند.

مثال ها:
?الَّذِي أَطْعَمَهُم مِّن جُوعٍ وَآمَنَهُم مِّنْ خَوْفٍ? (قريش 4) (مثال اول)
?إِنَّهَا عَلَيْهِم مُّؤْصَدَةٌ? (همزه 8) (مثال دوم)
?وَاللَّهُ مِن وَرَائِهِم مُّحِيطٌ? (بروج 20) (مثال سوم)
?أَلَا يَظُنُّ أُولَئِكَ أَنَّهُم مَّبْعُوثُونَ? (مطففين 4) (مثال چهارم)
?أَلَمْ نَخْلُقكُّم مِّن مَّا مَّهِينٍ? (مرسلات 20) (مثال پنجم) ميم مشدد دوم (در كلمه ي ما) داخل در باب ادغام نون ساكن (نون در حرف من) در ميم بوده، و ميم مشددة سوم (مهين) نتجيه ي ادغام تنوين كلمه ي (ما) در حرف ميم است. تنها ميم مشدد در كلمه ي (من) حكم ادغام ميم ساكن مورد بحث ما را به خود اختصاص مي دهد.
?فَلَمْ يَجِدُوا لَهُم مِّن دُونِ اللَّهِ أَنصَاراً? (نوح 25) (مثال ششم)
?وَاللَّهُ أَنبَتَكُم مِّنَ الْأَرْضِ نَبَاتاً? (نوح 17) (مثال هفتم)
?يُرْسِلِ السَّمَا عَلَيْكُم مِّدْرَاراً? (نوح 11) (مثال هشتم)
?وَالَّذِينَ هُم مِّنْ عَذَابِ رَبِّهِم مُّشْفِقُونَ? (معارج 27) (مثال نهم)
?أَمْ تَسْأَلُهُمْ أَجْراً فَهُم مِّن مَّغْرَمٍ مُّثْقَلُونَ? (قلم 46) (مثال دهم) ادغام ميم ساكن تنها در يک جا در اين مثال بيان شده که آن هم (فَهُم مِّن) مي باشد. اما ميم مشدد دوم (مِّن مَّغْرَمٍ) وارد در باب ادغام نون ساكن در ميم بوده و ميم مشدد سوم (مَّغْرَمٍ مُّثْقَلُونَ) مربوط به بحث ادغام تنوين در ميم است.

اخفا لبي
حروف آن: يک حرف؛ حرف با (ب).
چنانچه بعد از ميم ساكن حرف با بيايد، إخفا ميم با رعايت غنه جايز است.
هنگام اخفا لبي سعي مي شود به هم خورد لب ها به صورت ملايم صورت گيرد (يعني بدون فشار زياد بر آن ها) همچنين لب ها را از هم باز نمي گذاريم. ميم و با هردو با برهم نهادن لب ها توليد مي شوند.
توجه: اگر بعد از ميم ساكن، حرف با قرار بگيرد، مي توان آن را به صورت اخفا و اظهار خواند و هر دو حالت درست و قابل قبول مي باشند. اما در اين ميان اخفا ارجح بوده و در اين جا نيز همان را مد نظر داشته ايم.

مثال ها:
?سَلْهُم أَيُّهُم بِـذَلِكَ زَعِيمٌ?(قلم 40) (مثال اول)
?فَإِذَا هُم بِـالسَّاهِرَةِ? (نازعات 14) (مثال دوم)
?وَمَا صَاحِبُكُم بِـمَجْنُونٍ? (تكوير 22) (مثال سوم)
?ثُمَّ يُقَالُ هَذَا الَّذِي كُنتُم بِـهِ تُكَذِّبُونَ? (مطففين 17) (مثال چهارم)
?فَبَشِّرْهُم بـِعَذَابٍ أَلِيمٍ? (انشقاق 24) (مثال پنجم)
?لَّسْتَ عَلَيْهِم بِـمُصَيْطِرٍ? (غاشية 22) (مثال ششم)
?فَدَمْدَمَ عَلَيْهِمْ رَبُّهُم بِـذَنبِهِمْ فَسَوَّاهَا? (شمس 14) (مثال هفتم)
?أَلَمْ يَعْلَم بِـأَنَّ اللَّهَ يَرَى? (علق 14) (مثال هشتم)
?إِنَّ رَبَّهُم بِـهِمْ يَوْمَئِذٍ لَّخَبِيرٌ? (عاديات 11) (مثال نهم)
?تَرْمِيهِم بِـحِجَارَةٍ مِّن سِجِّيلٍ? (فيل 4) (مثال دهم)
نمايش اخفا در ثبت مصاحف:
در چاپ نسخه هاي قرآن با بدون علامت سکون نماياندن ميم ساكن داراي اخفا، اخفا را نشان مي دهند.

اظهار لبي
حروف آن: تمام حروف الفبا، به جز ميم و با.
هرگاه بعد از ميم ساكن يکي از حروف الفبا، غير از ميم و با بيايد، لازم است اظهار گردد.
اظهار در حضور حروفي مانند فا (ف) و واو (و) به خاطر نزديکي مخرج اين حروف (دو لبي) با آن شديد تر خواهد بود. اين موضوع براي آن است که حروف از هم تشخيص داده شده و در تلفظ حرف اظهار شده (ميم) عدم وضوح بوجود نيايد.

مثال ها:
?أَلَمْ يَجْعَلْ كَيْدَهُمْ فِـي تَضْلِيلٍ? (فيل 2) (مثال اول)
?لَكُمْ دِينُكُمْ وَلِيَ دِينِ? (كافرون 6) (مثال دوم)
?إِنَّمَا نُطْعِمُكُمْ لِـوَجْهِ اللَّهِ لَا نُرِيدُ مِنكُمْ جَـزَا وَلَا شُكُوراً? (انسان 9) (مثال سوم)
?الْحَمْدُ للّهِ رَبِّ الْعَالَمِينَ? (فاتحة 2) (مثال چهارم)
?وَإِذَا خَلَوْاْ إِلَى شَيَاطِينِهِمْ قَـالُواْ إِنَّا مَعَكْمْ إِنَّمَا نَحْنُ مُسْتَهْزِئُونَ? (بقره 14) (مثال پنجم)
? اللّهُ يَسْتَهْزِئُ بِهِمْ وَيَمُدُّهُمْ فِـي طُغْيَانِهِمْ يَـعْمَهُونَ? (بقره 15) (مثال ششم)
?خَتَمَ اللّهُ عَلَى قُلُوبِهمْ وَعَلَى سَمْعِهِمْ وَعَلَى أَبْصَارِهِمْ غِشَاوَةٌ وَلَهُمْ عَذَابٌ عظِيمٌ? (بقره 7) (مثال هفتم)
?مُهْطِعِينَ مُقْنِعِي رُوسِهِمْ لاَ يَرْتَدُّ إِلَيْهِمْ طَرْفُهُمْ وَأَفْئِدَتُهُمْ هَوَا? (ابراهيم 43) (مثال هشتم)
?خَاشِعَةً أَبْصَارُهُمْ تَـرْهَقُهُمْ ذِلَّةٌ وَقَدْ كَانُوا يُدْعَوْنَ إِلَى السُّجُودِ وَهُمْ سَالِمُونَ? (قلم 43) (مثال نهم)
?وَسَقَاهُمْ رَبُّهُمْ شَرَاباً طَهُوراً? (انسان 21) (مثال دهم)
?نَحْنُ خَلَقْنَاهُمْ وَشَدَدْنَا أَسْرَهُمْ وَإِذَا شِئْنَا بَدَّلْنَا أَمْثَـالَهُمْ تَـبْدِيلاً? (انسان 28) (مثال يازدهم)
نمايش اخفا در نگارش قرآن کريم:
در چاپ قرآن جايي که اظهار ميم ساكن جود دارد را با قرار دادن سر حرف ح کوچک نشان مي دهند.