تفسیر آیه 195 سوره بقره : - و انفقوا فی سبیل الله ولا تلقوا بایدیکم الی التهلکة ، و احسنوا، ان الله یحب المحسنین . اموال خود را در راه خدا انفاق کنید، و به دست خودتان خویشتن را به هلاکت میندازید؛ و احسان کنید که خدا نیکوکاران را دوست می دارد-.

الف - مفاهیم و اصطلاحات
1- انفاق: انفاق یعنی انسان مالی را از تصرف خویش بیرون کند و به مالکیت دیگری در آورد.1 البته این معنا ، تفسیر خاصی از انفاق است، چرا که انفاق ، شامل غیر مال هم می شود . همچنین چیزی که انفاق می گردد، ممکن است حق واجب یا مستحب باشد.2
از مجموع تعالیمی که درباره انفاق رسیده ، می توان دریافت که معنای گسترده آن ، هر هزینه کوچک و بزرگی را در برمی گیرد و شامل سرمایه گذاری های درست واصولی است . انفاق ضد اتلاف است. شیخ طبرسی در این باره می گوید : - اگر کسی مالی را تلف کند ، انفاق نامیده نمی شود3-.
اگر انسان چیزهایی را که نیاز ندارد رها سازد و مانع تصرف دیگران شود تا زمانی که تاریخ مصرف آن بگذرد، اتلاف کرده است. متقابلاً اگر آنها را تا وقتی که ارزش استفاده دارند در اختیار دیگران بگذارد ، انفاق کرده است .
انفاق ، عمومیت دارد واز پول نقد ، کالاهای اساسی و دیگر نیازمندیها ، تا آبرو و موقعیت اجتماعی را شامل می گردد.
2- سبیل الله: عنوان - سبیل الله - در تعالیم قرآن و حدیثی ، فراوان به کار رفته ، که هر کار خداپسندانه را در برمی گیرد .
صاحب مجمع البیان می گوید : - هر کار خیر و راه نیکی را که خدا فرمان داده ، سبیل الله است؛ زیرا سبیل یعنی راه، و سبیل الله یعنی راه به سوی خدا و رحمت وپاداش او4-.
بنابراین، هر کار و اقدامی که با انگیزه خشنودی خدا و سامان جامعه اسلامی صورت گیرد ، فقر و نیازمندی را بزداید از آسیب پذیری مردمان بکاهد، توانمندی بیافریند و به پیشرفت مادی و تعالی و رشد معنوی مسلمانان بینجامد، سبیل الله است .
در این راستا سرمایه گذاری ها و هزینه هایی که برای امور زیربنایی جامعه مانند ساخت مدرسه، دانشگاه بیمارستان، تجهیزات نظامی ، اصلاح ساختار اقتصادی و تولید ، ساخت سد ، واگذاری زمین برای شکوفایی بخش کشاورزی و ... صورت می گیرد تا سامان نهادهایی برای پوشش آسیب پذیران جامعه، پرداخت دیون، تأمین مسکن برای نیازمندان، فراهم سازی امکانات ازدواج و حتی هدیه اعضا یا خون و ... همه و همه درتعالیم اسلامی ، اقدامات ارزنده شمرده شده ، واگر با انگیزه الهی صورت گیرد ، - سبیل الله - نام دارد .
مصداق - سبیل الله - در شرایط گوناگون ، متفاوت است . همچنین ارزش و پاداش اخروی ، وابسته به نیت و میزان توانمندی شخص می باشد و نکته مهم این که ، فرد چند درصد دارایی یا درآمد خود را در راه خدا انفاق می کند. چه بسا پاداش اخروی انفاق ده من گندم از سوی یک کشاورز فقیر ، بیشتر از ده کامیون گندمی که یک مزرعه دار بزرگ در راه خدا می دهد ، باشد .
3- تهلکه: تهلکه هر چیز یا هر کار و اقدامی را گویند که به هلاکت و نابودی بینجامد9. به معنای تباهی و از بین رفتن است؛ تلهکه ، نیز معنا شده است6.
4- احسان: احسان به معنای نیکی ، بخشش و انعام است . راغب در مفردات می گوید : - احسان فراتر از عدل است؛ زیرا در عدل ، انسان حق دیگران را پرداخته و حق خود را می ستاند ؛ لیکن احسان آن است که انسان بیش از حق دیگران به آنها بدهد و کمتر از حق خود بستاند. از این رو، عدل، واجب و احسان ، مستحب است-7.
شیخ طبرسی می گوید :- احسان یعنی نفع نیک رساندن به دیگران . کسی که همه طلب خود را می ستاند کارش نیک است، ولی محسن نامیده نمی شود . چنان که اگر کسی ، با زشتی نفعی به دیگری رساند، گفته نمی شود که به او احسان کرده است8-.
در آیه تهلکه، احسان، در پی امر به انفاق آمده است؛ یعنی انفاقی ارزشمند محسوب می شود که با احسان همراه باشد و به نیکوترین وجه صورت گیرد. برهمین اساس، انفاق هایی که مایه تحقیر دریافت کننده آن شود، پیامد مطلوب را ندارد.

ب - تفسیر
1- اصل اعتدال: اصل اعتدال و تعادل از اصول اساسی دین است. بر اساس تعالیم دینی، آدمی باید در خوراک، پوشاک، ازدواج، امکانات رفاهی، خواب، کار عبادت و در همه امور، میانه روی کند و به افراط یا تفریط نگراید؛ زیرا زیاده روی ، مایه تباهی و کوتاهی و کم انگاری برای انسان زیانبار است. انفاق با سرمایه گذاری وهزینه سازی نیز از این قانون مستثنی نیست و لازم است انفاق کننده حد میانه را مدنظر قرار دهد .
امام صادق(ع) می فرماید:- هر که همه مالش را در راه خدا انفاق کند کار نیک وپسندیده نکرده است-. مقصود از - محسنین - در آیه تهلکه نیز میانه روان هستند؛ یعنی خدا انسانهای معتدل و میانه و را دوست می دارد9.
2- توانمندی نظامی: اسلام، دین برهان و منطق، مدارا، چشم پوشی، شکیبایی، و در یک کلام ،دین صلح و سلام ونرم خویی است ؛ اما وقتی در برابر دشمنی قرار می گیرد که غیر از زبان زور نمی شناسد و در اندیشه سلطه جویی و بردگی دیگران است، برای آزادی و پایداری خود چاره ای جز توانایی نظامی ندارد. اینجاست که انفاق ( هزینه گذاری ) برای دستیابی به توانمندی نظامی مطلوب ، در اولویت بوده و بجاست که همه امکانات در راستای آن به کار گرفته شود.
از این آیه به دست می آید که درکنار انواع هزینه ها و سرمایه گذاری ها ، از انفاق برای تجهیز نظامی و افزایش توانایی دفاعی در برابر دشمن غفلت نورزید و در این امر کوتاهی نکنید ، و گرنه خود را به دست خویش نابود می سازید .
3- توسعه اقتصادی: توانمندی اقتصادی ، زیربنای همه توانمندیهاست و بدون آن جامعه با آسیب های فراوان رو به رو می شود، از فعالیت اقتصادی پویا باز می ماند، بنیانهای ارزشی و پایبندی به دین نیز متزلزل می گردد. در نتیجه، با رواج انواع بزهکاری ، بیکاری و فساد، جایی برای رشد و تعالی نمی ماند .
تعالیم اسلامی ضمن نکوهش فقر، پیامدهای ویرانگر زیادی را برای آن یاد آور شده است. خواست اسلام برای مومنان، توانمندی اقتصادی است، به نحوی که همه نیازهای ایشان برآید. دستیابی به این توانایی نیازمند سرمایه گذاری است، وگرنه جامعه دچار فقر و عقب ماندگی همه جانبه می گردد و در نتیجه آن، ارکان نظام اسلامی فرو می پاشد؛ ارزشهای دینی هم به تدریج از دست می رود و سیاستگذاری ها و تصمیم گیری ها به دست دیگران و بسا دشمنان دین می افتد، و این همان هلاکت پیش بینی شده در آیه تهلکه ، است.
بنابراین، آیه می گوید با شناختهای اصولی، برنامه ریزی های درست، و مدیران کاردان، چالشها و آسیب های خود را بشناسید و برای آن چاره اندیشی کنید؛ با سرمایه گذاری، آشفتگی ها را سامان دهید و زمینه را برای تأمین نیازها خود فراهم آورید .
1- اصلاح ساختاری (نفی اعضاء گرایی): بارها در قرآن یادآوری شده است که آسمانها و زمین و هرچه در آنهاست، ملک خداست. حتی مالی که انسان با زحمت و تلاش خودش به دست می آورد، مال خداست؛ زیرا با عنایت و خواست و یاری خدا فراهم شده و نهایتاً در دست انسان امانت می باشد و آدمی موظف است به گونه ای در آن تصرف کند که مورد رضایت خداوند باشد .
در اسلام رباخواری و کنز ( پس اندازهای انبوه و راکد) و زیاده خواهی بدون توجه به نیازهای دیگران ، به شدت نکوهیده است. از سوی دیگر - رشد اقتصادی و همگون - و - کسی را در امکانات خود شریک ساختن - مورد ستایش قرار گرفته است.
در پرتو این نگرش، مواهب طبیعی ( جنگلهای، مراتع، رودخانه ها و دریاها ... ) و امکانات موجود در زمین، به ملکیت تام الاختیار عده ای ثروتمند و صاحبان قدرت قرار نگیرد .
دلیل دیگر این است، که مانع شکل گیری نظام طبقاتی می شود، و در چنین نظامی ، توده های مردم ازامکانات زندگی محروم می مانند و مال و دارایی ها در دست گروهی خاص تمرکز می یابد . اصولاً نظام طبقاتی تبعیض آمیز، به گونه ای که توصیف شد، پایدار نمی ماند و دیر یا زود فرو می پاشد. هرچند عمر این گونه نظامها ممکن است دهها سال و یا قرن ها به طول انجامد ، ولی جز سرگونی عاقبتی برای آنها نمی توان انتظار داشت. این است که قرآن می گوید شما در تصرف اموال، بیش از حد یک جانشین و نماینده نیستید و در واقع مال خود خدا را در راه او هزینه می کنید؛ و خداوند با عنایت و لطف خود به شما فراوان می بخشد؛ اگر چنین کنید فرجامی کنید فرجامی نیک خواهید داشت . پیام آیه تهلکه به افراد توانمند و ثروتمند هم این است که اموال را انحصارگرایانه در دستشان خود انباشده نسازید ، زمینه های بحران را در جامعه پدید می آورد و در جامعه شکاف اقتصادی ویرانگر ایجاد نکیند، در غیر این صورت، با شورش، انقلاب، دزدی ، قتل ، آدم ربایی و ... مواجه می شوید و به دست خویش، خود را هلاک می سازید . این تجربه ای است که بارها در تاریخ تکرار شده است و نظام های توسعه یافته کنونی همواره می کوشند اکثریت جامعه را از رفاه نسبی برخوردار سازند تا از این پیامدها بکاهند .
از این رو قرآن همواره ما را به امت های گذشته توجه می دهد که چگونه بر اثر ظلم به خود و دیگران هلاک شدند و اثری از آنها باقی نمانده و وعده حتمی و تخلف ناپذیر خدا این است که ظالمان اقتصادی را نابود می سازد تا مایه عبرت دیگران شوند .
2- ارزیابی درست: در تعالیم اسلامی آمده است: - هر کاری زمانی دارد که اگر انسان پیش از آن اقدام کند، پشیمان می شود، عجله، نابخردی است و قرار در جای خود، پیروزی است-10. اگر انسان در کارها تدبیر کند و با تأمل جوانب آنها را بررسی نماید، آنها را بررسی نماید، هرگز پشیمان نمی شود.11
یکی از پیامهای آیه تهلکه نیز همین مطلب است که فرد و به ویژه جامعه و نظام اسلامی در رفتار خود با دیگر کشورها، در سیاست خارجی و مناسبات بین المللی، و در تصمیم به جنگ یا صلح، سنجیده اقدام کند تا از پیامدهای رفتار سفیهانه و بدون تدبیر که مایه سرنگونی و هلاکت است مصون بماند.
صاحب مجمع البیان در جمله - به دست خویش خود را به هلاکت می اندازید- در بیان یکی از احتمالات می گوید:- به جنگی که در آن احتمال پیروزی نیست و توان دفاعی ندارید ، اقدام نکنید-12.
در پایان می افزاید:- آیه تهلکه همه این وجوه را در بر دارد و منافاتی بین آنها نیست؛ طبق این آیه ، اقدام برچیزی که جان انسان را تهدید کند حرام است... زیرا به هلاکت انداختن خویش است ؛ و نیز آیه دلالت دارد بر این که صلح با کافران و سرکشان جایز است، آنگاه که امام به خویشتن یا بر مسلمانان بترسد؛ چنانچه پیامبر در سال حدیبیه و نیز امیرالمومنین در صفین و امام حسن (ع) با معاویه چنین کردند-20.
همه این ها بیانگر ارزیابی درست پیش از اقدام است و در مسائل اقتصادی نیز کاربرد فراوان دارد. چه بسا انفاقها و سرمایه هایی که بر اثر تدبیر نادرست به هدر رفته و کارآمد واقع نمی شد و چه بسا طرح ها وسیاست های نسنجیده که پیامدهای ویرانگری دارند. آدمی ، حلقه های زنجیری را در طبیعت نابود می سازد که خود نیز در آن قرار دارد و به دست خود ناخواسته خویشتن را نیز هلاک می سازد.
3- نابودی فضائل انسانی و بدفرجامی: شکی نیست که انفاق، یک اصل مبنایی در دین و از ارکان ایمان به شمار می رود و همتای اقامه نماز، جهاد، عبادت، صبر در راه خدا، اخلاص برای خدا و ... است؛ نشانه صداقت، تعهد، پرهیزگاری، و رسیدن به تعالی و مایه رهایی انسان از ترس و اندوه بوده و آثار جاودانی در زندگی دنیوی و اخروی آدمی دارد؛ در مجموع، فضائل انسانی را زنده می سازد و بر میزان رشد روحی و معنوی انسان می افزاید.
4- در برابر انفاق، بخل قرار دارد که آفت توانگری و جوانمردی است. بخل ، نکوهیده ترین خصلتی است، که جز تنهایی، ننگ و بینوایی در پی ندارد. صفات نیک انسانی را از بین برده و به پستی و فرومایگی روحی و روانی انسان می انجامد.14
- و اما من بخل و استغنی ... فسنیسره للعسری15.آن کس که بخل ورزیده خود را بی نیاز شمرد... ما او را آماده دشواترین وضعیت خواهیم ساخت16-.
- ولایحسبن الذین یبخلون بما آتاهم الله من فضله هو خیراً لهم ، بل هو شرلهم ، سیطوقون ما بخلوا به یوم القیامة17.-
کسانی که در آنجه خدا از فضل خود به ایشان بخشیده است، بخل می ورزند ، گمان نداشته باشند که بخل برای آنها بهتر است، بلکه این شری برای ایشان است، که در روز قیامت همچون طوقی ( آتشین ) برگردن آنان خواهد افتاد-18.
از امام علی(ع) نقل است:- البخل جامع لماوی العیوب، وهو زمام یقاد به الی کل سوء. بخل ، جامع همه عیبها و بدیهاست، و افساری است که آدمی به هر بدی کشیده می شود-19.
آیه تهلکه از این نظر نیز پیامی روشن دارد و میگوید با انفاق، خود صفات نیک انسانی را در خود زنده سازید و نعمت و رفاه همیشگی را به دست آورید. بدفرجامی را برای خود رقم نزنید و زندگی پست و فرومایه را برای خود مپسندید.
5- اهمیت احسان: نکته شایان توجه در آیه تهلکه ، امر به احسان در پایان آن است. یعنی انفاق - که در مواردی همان سرمایه گذاری و هزینه گذاری امکانات در راه خداست - باید نیک باشد. به اصطلاح، هم حسن فعلی داشته باشد و هم از حسن فاعلی و حسن قابلی ( مفعولی )20 برخوردار باشد. اگر چنین شد، احسان کننده، به برترین درجات ایمان می رسد، به رحمت خدا نزدیک می شود و به خیر دنیا و آخرت نائل می گردد21.
بنابراین، انفاقی که از نظر کمیت و کیفیت در حد مطلوب نیست، در حسن فعلی آن کاستی وجود دارد؛ و انفاقی که به شیوه نیک انجام نمی گیرد و با منت گذاری و فخرفروشی و تهدید همراه است، از نظر حسن فاعلی نقص دارد؛ انفاقی هم که در جای خود صورت نمی گیرد و در راستای آسیب زدایی و رفع نیازها نیست، به لحاظ حسن مفعولی خدشه دارد. این گونه انفاقها نمی تواند سامان بخش حیات اقتصادی و اجتماعی جامعه باشد و پیامدهای ارزنده و حیاتی انفاق را به همراه ندارد.

پی نوشت ها :
1- مجمع البیان، ج 1و2، ص515.
2- المفردات، ص 502 .
3- مجمع البیان ، ج 1و2، ص 515.
4- مجمع البیان ، ج 1و2، ص 516.
5- مجمع البیان ، ج 1و2، ص 515.
6- فرهنگ بزرگ جامع نوین ماده، - هلک-.
7- فرهنگ فارسی معین 1، 158.
8- المفردات، ماده - حسن -.
9- مجمع البیان ، ج 1و2، ص515.
10- مجمع البیان ، ج1و2، ص515.
11- الحیاة ( ترجمه فارسی )1، 564.
12- همان ، ص546-545.
13 و 14 - مجمع البیان، ج 1و2 ، ص 516.
15- آنچه ذکر شد ، مضمون آیات و روایات است. برای آگاهی به متن آنها و اطلاع بیشتر در این زمینه ر.ک: الحیاة ، ترجمه فارسی، ج 5، ص720 – 665و ج6،ص 131-59.
16- سوره لیل (92)، 8و10.
17- الحیاة ، ترجمه فارسی، ج6 ،ص92.
18- آل عمران /180.
19- الحیاة ، ترجمه فارسی، ج 6 ، ص92 .
20 - همان ، ص 94-93.
21- تفسیر اطیب البیان ، ج2،ص363.
22- الحیاة ، ترجمه فارسی، ج6 ،ص 641-640.