فضیلت قرائت و خواص سوره دهر

سوره - انسان - یا - دهر - یا - هل أتی -
/پاورقی 1. درمان با قرآن، ص 133./
هفتاد و ششمین سوره قرآن کریم است که مدنی و 31 آیه دارد.
شأن نزول این سوره از امام باقر علیه السلام روایت شده است: امام حسن و امام حسین علیهم السلام در دوران کودکی بیمار شدند پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم از آنها عیادت کرد و به امام علی علیه السلام فرمود: ای ابالحسن اگر برای فرزندانت نذری کنی خداوند به ایشان عافیت می بخشد.
امام علی علیه السلام و فاطمه سلام الله علیها و فضه نذر کردند که سه روز روزه بگیرند تا بیماری حسنین شفا یابد. در روز اول هنگام افطار مسکینی به در خانه آمد و تقاضای غذا کرد. ایشان غذای خود را به او دادند. روز دوم هنگام افطار یتیم و اسیری به در خانه آمدند و آنها غذای خود را به آنها دادند. روز بیست و پنجم ماه ذی الحجه بود که سوره هل أتی بر پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم نازل شد.
/پاورقی 2. مناقب آل ابی طالب، ج 3، ص 149./
رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم در فضیلت این سوره فرمودند: هر کس سوره انسان را قرائت نماید پاداش او بهشت و حوریان بهشتی خواهد بود.
/پاورقی 3. مجمع البیان، ج 10، ص 206./
امام صادق علیه السلام نیز فرمودند: هر که سوره انسان را قرائت نماید خداوند او را با تعداد زیادی از حوریان بهشتی تزویج نماید و در سرای باقی با پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم خواهد بود.
/پاورقی 4. ثواب الاعمال، ص 121./
در سیره امام رضا علیه السلام آمده است: ایشان در نماز صبح روز دوشنبه و پنجشنبه در رکعت اول سوره حمد و انسان و در رکعت دوم بعد از حمد سوره غاشیه را قرائت می نمود و می فرمود: هر کس در نماز صبح روز دوشنبه و پنجشنبه این گونه نماز بخواند خداوند در این دو روز ایشان را از شرور در امان می دارد.
/پاورقی 5. من لا یحضره الفقیه، ج 1، ص 308./
امام صادق علیه السلام همچنین فرمودنده اند: من ضامنم برای هر یک از شیعیانم که در نماز صبح روز پنجشنبه سوره انسان را بخواند و اگر در آن شب یا روز بمیرد با امنیت و بدون حساب از گناهانی که انجام داده وارد بهشت می شود و دیوان حسابرسی برای او باز نمی شود و در قبر از او پرسشی نخواهد شد و اگر زنده بود در حفظ و امان الهی است و آفات دنیا از او برداشته می شود و چیزی از جنبنده های زمینی تا پنجشنبه بعد به او آسیبی نمی رساند.
/پاورقی 6. الاصول السته عشر، ص 3./

آثار و برکات تلاوت سوره دهر

1. موجب قدرت روح، اعصاب، قلب
از رسول خدا صلی الله علیه و اله و سلم نقل شده است: هر کس بر قرائت سوره انسان مداومت ورزد اگر روحش ضعیف باشد دارای قدرت روحی می شود و اگر این سوره را بنویسند و پس از شستن، آب شسته شده آن را بنوشند برای درد قلب سودمند است و تنش سلامت می یابد و بیماری هایش خوب می شود.
/پاورقی 7. تفسیرالبرهان، ج 5، ص 543./
امام جعفر صادق علیه السلام نیز فرمودند: قرائت سوره انسان موجب تقویت و نیرومندی روح و قوی شدن اعصاب و آرامش یافتن اضطراب مفید است و اگر کسی که در قرائت آن ضعیف است و نمی تواند آن را بخواند این سوره را بنویسد و پس از شستن آب آن را بنوشد از ضعف نفس جلوگیری می کند و نتیجه بخش است.
/پاورقی 8. همان./

شأن نزول و محتوای سوره دهر

این سوره در عین کوتاهی محتوای عمیق و متنوع و جامعی دارد و از یک نظر می توان آن را به پنج بخش تقسیم کرد: در بخش اول از آفرینش انسان و خلقت او از نطفه امشاج (مختلط) و سپس هدایت و آزادی اراده او سخن می گوید. در بخش دوم سخن از پاداش ابرار و نیکان است که شان نزول خاصی در مورد اهل بیت علیهم السلام دارد که به آن اشاره خواهد شد. در بخش سوم دلائل استحقاق این پاداشها را در جمله هائی کوتاه و مؤثر بازگو می کند. در بخش چهارم به اهمیت قرآن، و طریق اجرای احکام آن، و راه پرفراز و نشیب خود سازی اشاره شده. و در بخش پنجم سخن از حاکمیت مشیت الهی (در عین مختار بودن انسان) به میان آمده است. برای این سوره نامهای متعددی است که مشهورترین آنها سوره (انسان) و سوره (دهر) و سوره (هل اتی) است که هر کدام از آنها از یکی از کلمات اوائل سوره گرفته شده است، هر چند در روایاتی که بعدا در فضیلت سوره می خوانیم تنها از (هل اتی) یاد شده است.
/پاورقی . تفسیر نمونه جلد ۲۵ صفحه ۳۲۸./
آیا این سوره در مدینه نازل شده است؟ در اینکه سوره (هل اتی) مدنی یا مکی است؟ در میان مفسران گفتگو است، ولی اجماع علما و مفسران شیعه بر این است که همه یا حداقل قسمتی از آیات آغاز سوره که مقام ابرار و اعمال صالح آنها را بیان می کند در مدینه نازل شده، که شان نزول آن یعنی داستان نذر علی علیه السلام و فاطمه زهرا و امام حسن و امام حسین علیه السلام و فضه مشروحا خواهد آمد. و همچنین مشهور در میان علمای اهل سنت نیز نزول آن در مدینه است، همانگونه که قرطبی مفسر مشهور اهل تسنن در تفسیرش می گوید: و قال الجمهور مدنیة: (مشهور علما معتقدند که در مدینه نازل شده است). از کسانی که تمام این سوره یا قسمتی از آیات آن را که در بالا اشاره شد مدنی می دانند علما زیر را می توان نام برد: ۱. حاکم ابوالقاسم حسکانی از ابن عباس تعداد آیاتی را که در مکه و در مدینه نازل شده به ترتیب مشروحا نقل کرده است، و این سوره را جز سوره های مدنی شمرده که بعد از سوره (رحمن)، و قبل از سوره (طلاق) نازل گردیده. صاحب کتاب (ایضاح) استاد احمد زاهد نیز همین معنی را از ابن عباس آورده است. ۲. در (تاریخ القرآن) ابو عبدالله زنجانی از کتاب (نظم الدرر و تناسق الایات و السور) از جمعی از بزرگان اهل سنت نقل کرده که سوره انسان را
/پاورقی . تفسیر نمونه جلد ۲۵ صفحه ۳۲۹./
در ردیف سوره های مدنی آورده اند. ۳. و نیز در همان کتاب از (فهرست ابن ندیم) از ابن عباس نقل شده که سوره هل اتی را یازدهمین سوره مدنی می شمارد. ۴. در (اتقان) سیوطی از بیهقی در (دلائل النبوة) از عکرمه نقل شده که سوره هل اتی در مدینه نازل شده است. ۵. در (در المنثور) نیز همین معنی از ابن عباس به طرق مختلف نقل شده. ۶. (زمخشری) در (تفسیر کشاف) شان نزول معروف آیات آغاز این سوره را در مورد نذر علی علیه السلام و همسر و فرزندانش ‍ نقل کرده است. ۷. گذشته از موارد بالا جمع کثیر دیگری از بزرگان اهل سنت نزول آیات آغاز این سوره را (ان الابرار...) درباره علی علیه السلام و فاطمه زهرا و حسن و حسین علیهما السلام نقل کرده اند که شهادتی است بر مدنی بودن آن (زیرا می دانیم تولد امام حسن و امام حسین علیهما السلام در مدینه بوده است) مانند واحدی در (اسباب النزول) بغوی در (معالم التنزیل) سبط بن جوزی در (تذکره) گنجی شافعی در (کفایة الطالب) و جمعی دیگر. این مساله به قدری معروف و مشهور است که (محمد بن ادریس شافعی) یکی از ائمه چهار گانه اهل سنت، در شعر معروفش می گوید:
/پاورقی . تفسیر نمونه جلد ۲۵ صفحه ۳۳۰./
الی م الی م و حتی متی؟ اعاتب فی حب هذا الفتی! و هل زوجت فاطم غیره؟ و فی غیره هل اتی هل اتی؟ تا کی تا کی و تا چه زمانی؟ مرا در محبت این جوانمرد سرزنش می کنید! مگر فاطمه به غیر او تزویج شد؟ و مگر هل اتی درباره غیر او نازل شده است؟ مدارک فراوان دیگری در این زمینه وجود دارد که به قسمتی از آنها به هنگام بیان شان نزول آیات ان الابرار یشربون... اشاره خواهیم کرد. اما با این همه بعضی از متعصبان اصرار دارند که آن را مکی بدانند، و تمام روایات مربوط به نزول آن در مدینه، و همچنین نزول این سوره درباره علی علیه السلام و فاطمه زهرا و حسنین انکار کنند! راستی عجیب است، هر جا آیه و روایتی منتهی به فضائل علی و اهل بیت علیهم السلام می شود گروهی داد و فریاد بلند می کنند و حساسیت فوق العاده ای نشان می دهند گوئی اسلام به خطر افتاده! با اینکه ادعا می کنند علی علیه السلام را از خلفای راشدین، و از پیشوایان بزرگ اسلام می دانند و نسبت به اهل بیت علیهم السلام اظهار علاقه می کنند، به اعتقاد ما این عصبیت نتیجه حاکمیت روح اموی بر افکار این گروه است و زائیده تبلیغات آن دوران شوم، خدا همه ما را از اینگونه اشتباهات حفظ کند.
/پاورقی . تفسیر نمونه جلد ۲۵ صفحه ۳۳۱./
فضیلت تلاوت سوره انسان در حدیثی از پیغمبر اکرم صلی اللّه علیه و آله و سلّم آمده است: من قرأ سورة (هل اتی) کان جزاؤ ه علی الله جنة و حریرا: (کسی که سوره هل اتی را بخواند پاداش او بر خداوند بهشت و لباسهای بهشتی است). و در حدیثی از امام باقر علیه السلام آمده که (یکی از پاداشهای کسی که سوره هل اتی را در هر صبح پنجشنبه بخواند این است که در قیامت با پیغمبر اکرم صلی اللّه علیه و آله و سلّم خواهد بود).
/پاورقی . تفسیر نمونه جلد ۲۵ صفحه ۳۳۲./

داستان سوره دهر

روایاتی راجع به نزول سوره هل اتی در شان امیرالمؤمنین و فاطمه علیهما السلام
و نیز در همان کتاب آمده که ابن مردویه از ابن عباس روایت کرده که در تفسیر آیه (و یطعمون الطعام علی حبه...) گفته است، این آیه در علی بن ابی طالب و فاطمه دختر رسول اللّه صلی اللّه علیه و آله و سلم نازل شده.
مؤلف: نمی توان گفت از سوره مورد بحث تنها آیه مذکور در حق آن دو بزرگوار نازل شده، زیرا آیات قبل و بعد آن نیز از نظر سیاق متصل به آن هستند، اگر آن آیه در مدینه نازل شده قطعا همه آنها در مدینه نازل شده است.
و در تفسیر کشاف است که از ابن عباس روایت آمده که حسن و حسین بیمار شدند، و رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم با جمعی از صحابه از ایشان عیادت کرد، مردم به علی علیه السلام گفتند چه خوب است برای بهبودی فرزندت - فرزندانت - نذری کنی، علی و فاطمه، و فضه کنیز آن دو نذر کردند که اگر کودکان بهبودی یافتند سه روز روزه بدارند، بچه ها بهبودی یافتند، و اثری از آن کسالت باقی نماند.
بعد از بهبودی کودکان، علی از شمعون خیبری یهودی سه من قرص جو قرض کرد، و فاطمه یک من آن را دستاس، و سپس خمیر کرد، و پنج قرص نان به عدد افراد خانواده پخت، و سهم هر کسی را جلوش گذاشت تا افطار کنند، در همین بین سائلی (به در خانه آمده) گفت: سلام بر شما اهل بیت محمد صلی اللّه علیه و آله و سلم، من مسکینی از مساکین مسلمینم، مرا طعام دهید که خدا شما را از مائده های بهشتی طعام دهد، خاندان پیامبر آن سائل را بر خود مقدم شمرده، افطار خود را به او دادند، و آن شب را جز آب چیزی نخوردند، و شکم گرسنه دوباره نیت روزه کردند، هنگام افطار روز دوم طعام را پیش روی خود نهادند تا افطار کنند، یتیمی بر در سرای ایستاد، آن شب هم یتیم را بر خود مقدم و در شب سوم اسیری آمد، و همان عمل را با او کردند.
صبح روز چهارم که شد علی دست حسن و حسین را گرفت، و نزد رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم آمدند، پیامبر اکرم وقتی بچه ها را دید که چون جوجه ضعیف از شدت گرسنگی می لرزند، فرمود: چقدر بر من دشوار می آید که من شما را به چنین حالی ببینم، آنگاه با علی و کودکان به طرف فاطمه رفت، و او را در محراب خود یافت، و دید که شکمش از گرسنگی به دنده های پشت چسبیده (در نسخه ای دیگر آمده که شکمش به پشتش چسبیده)، و چشمهایش گود افتاده از مشاهده این حال ناراحت شد، در همین بین جبرئیل نازل شد، و عرضه داشت: این سوره را بگیر، خدا تو را در داشتن چنین اهل بیتی تهنیت می گوید، آنگاه سوره را قرائت کرد.
مؤلف: این روایت به چند طریق از عطا از ابن عباس نقل شده، و بحرانی آن را در غایه المرام از ابی الموید موفق بن احمد صاحب کتاب فضائل امیر المومنین، و او به سند خود از مجاهد از ابن عباس نقل کرده، و نیز از او به سند دیگری از ضحاک از ابن عباس نقل کرده. و نیز از حموینی صاحب کتاب (فرائد السمطین) به سند خود از مجاهد از ابن عباس نقل کرده. و نیز از ثعلبی و او به سند خود از ابی صالح از ابن عباس نقل کرده است. و صاحب مجمع البیان از تفسیر واحدی روایت کرده.
در مجمع البیان به سند خود از حاکم، و او به سند خود از سعید بن مسیب، از علی بن ابی طالب روایت کرده که فرمود: از رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم از ثواب قرآن پرسیدم، و رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم مرا از ثواب سوره های قرآن به همان نحوی که از آسمان نازل شده بود خبر داد.
فرمود: اولین سوره ای که در مکه نازل شد سوره فاتحه الکتاب بود، بعد از آن سوره اقر باسم ربک، و سپس سوره ن نازل شد - تا آنجا که فرمود - و اولین سوره ای که در مدینه نازل شد، سوره بقره، سپس انفال، بعد از آن آل عمران، آنگاه احزاب، سپس ممتحنه، بعد از آن نسا، سپس اذا زلزلت، بعد حدید، و آنگاه محمد، رعد، الرحمان و هل اتی نازل شد - تا آخر حدیث.
باز در مجمع البیان از ابو حمزه ثمالی روایت شده که وی در تفسیر خود گفته: حسن بن حسن ابو عبد اللّه بن حسن برایم حدیث کرد که این سوره تمامیش در مدینه در شان علی و فاطمه علیهما السلام نازل شد.
و در تفسیر قمی از پدرش از عبد اللّه بن میمون از امام صادق علیه السلام روایت کرده که فرمود: نزد فاطمه علیها السلام مقداری جو بود، با آن عصیده ای درست کرد، (غذایی است که جو را با روغن آغشته نموده و سپس می پزند) همین که آن را پختند و پیش روی مسکینی آمد و گفت خدا رحمتتان کند مسکینی هستم، علی علیه السلام برخاست و یک سوم آن طعام را به سائل داد. چیزی نگذشت که یتیمی آمد و گفت: خدا رحمتتان کند، باز علی برخاست و یک سوم دیگر را به یتیم داد. پس از لحظه ای اسیری آمد و گفت خدا رحمتتان کند باز علی علیه السلام ثلث آخر را هم به او داد، و آن شب حتی طعم آن غذا را نچشیدند، و خدای تعالی این آیات را در شان ایشان نازل کرد، و این آیات در مورد هر مؤمنی که در راه خدا چنین کند جاری است.
مؤلف: این قصه که در روایت آمده خلاصه ای از داستان است، و روایت را بحرانی هم در غایه المرام از کتاب اختصاص مفید، و ابن بابویه در امالی به سند خود از مجاهد از ابن عباس، و نیز به سند خود از خالد از جعفر بن محمد از پدرش علیهما السلام، و باز به سند خود از محمد بن عباس بن ماهیار، و او در تفسیرش به سند خود از ابی کثیر زبیری از عبد اللّه بن عباس روایت کرده اند، و در مناقب آمده که این حدیث از اصبغ بن نباته روایت شده.
و در احتجاج از علی علیه السلام روایت کرده که در ضمن حدیثی که حکایت گفتار آن جناب با مسلمانان بعد از مرگ عمر بن خطاب است فرمود: شما را به خدا سوگند می دهم آیا در میان شما غیر از من کسی هست که در باره او و فرزندانش این آیه نازل شده باشد: (ان الابرار یشربون من کاس کان مزاجها کافورا). تا آخر سوره؟ گفتند: نه.
و در کتاب خصال در احتجاج علی بر علیه ابو بکر آمده که فرمود: تو را به خدا سوگند می دهم آیا صاحب آیه (یوفون بالنذر و یخافون یوما کان شره مستطیرا) منم یا تویی؟ گفت: بلکه تویی.