روش تدريس حروف ناخوانا براي بزرگسالان
هدف: شناخت حروف ناخوانا در قرآن و آشنايي با موارد آنها مي باشد.
و در پايان از دانش آموزان انتظار مي رود كه
1. با كليه موارد حروف ناخوانا در قرآن آشنا شوند.
2. كلمات و آياتي كه داراي حروف ناخوانا مي باشند را به صورت شمرده و صحيح بخوانند و حرف ناخواناي آن را مشخص نمايند.

مراحل تدريس
1. از كلمات فارسي كه داراي حروف ناخوانا باشد، براي طبيعي جلوه دادن آن كمك مي گيريم.
2. معرفي حروف ناخوانا در قرآن و تقسيم بندي آن به دو قسمت هميشه ناخوانا و بعضي وقت ها ناخوانا.
3. معرفي تك تك موارد هر نوع و بيان روش نگارش و قرائت آنها.
4. روي كلماتي كه داراي حروف ناخوانا باشد تمرين مي كنيم.
5. روي آياتي كه حروف ناخوانا دارند تمرين مي كنيم.

روش تدريس
براي طبيعي جلوه دادن حروف ناخوانا در نگارش قرآن از دانش آموزان مي پرسيم: آيا در فارسي كلماتي را مي شناسيد كه در نگارش آن حرفي نوشته شده باشد ولي در خواندن تلفظ نشود؟
هر كس كلمه اي مي گويد، ما سعي كنيم كلماتي را انتخاب و روي تابلو بنويسيم كه بود و نبود آن حرف در نگارش آن، تغيير معني بدهد (مانند: خواستن، خويش، خوان) تا پاسخ اين سؤال را نيز داده باشيم كه اگر خوانده نمي شود، پس چرا آن را مي نويسند؟
معلم: در قرآن مجموعاً به چهار حرف ا، ل، و، ي برمي خوريم كه در بعضي موارد خوانده نمي شود.
حروف ناخوانا در قرآن به دو دسته تقسيم مي شوند.
دستة أول: حروفي كه هميشه ناخوانا هستند.
دستة دوم: حروفي كه بعضي وقت ها ناخوانا مي باشند.
امروز مي خواهيم با دسته اول كه حروف هميشه ناخوانا مي باشد آشنا شويم، يكي از موارد آن پايه و كرسي همزه (عنوان آن را روي تابلو مي نويسيم).

پايه و كرسي همزه
معلم: همزه از حروفي است كه در نگارش قرآن به دو شكل آمده است:
الف: به تنهايي، مانند: جاءَ، سُوءُ، جيءَ.
ب: به تناسب حركت خود يا قبلش روي يكي از سه حرف أ، ؤ، ئ قرار گرفته، در اين صورت تنها خود همزه خوانده مي شود و اين سه حرف در حكم پايه و كرسي براي همزه مي باشند و خوانده نمي شوند، مانند:
سَأَلَ، مُؤْمِنْ، بارِئُ، مَلائِكةُ
روي كلمات تمرين بيشتري انجام مي دهيم، سپس آياتي را انتخاب مي كنيم كه در آن، يكي از سه حرف به عنوان پايه و كرسي همزه باشد، پس از آشنايي كامل، مورد بعدي را بيان مي كنيم.
معلم: يكي ديگر از موارد حروف هميشه ناخوانا، پايه و كرسي الف مدي (صداي كشيده فتحه) مي باشد (عنوان را روي تابلو مي نويسيم).

پايه و كرسي الف مدي
معلم: قبلاً با الف مدي (صداي كشيده فتحه) آشنا شديم، الف مدي در نگارش چند شكل دارد؟
دانش آموزان: دو شكل.
معلم: شكل اول و شكل دوم آن چنين بود.
/پاورقي 1. اگر بخواهيم اين مورد با رسم الخط عربي آموزش دهيم، در اين صورت الف مدي بايد روي واو و ياء و، يقرار گيرد، چرا كه شكل دوم الف مدي با اين رسم الخط به اين شكل مي باشد، مانند: صَلَوةُ، هُدي، تَليها./
بحث امروز ما دربارة شكل دوم الف مدي مي باشد؛ شكل دوم الف مدي بعضي وقت ها به تنهايي مي آيد و روي حرف قرار مي گيرد، مانند:
هذا، رَحْمنُ، سَمواتُ
و بعضي وقت ها بعداز آن، يكي از دو حرف و يا ي قرار مي گيرند كه هيچ علامتي هم ندارند، در اين صورت اين واو و ياء خوانده نمي شوند و در حكم پايه و كرسي براي الف مدي مي باشند مانند:
صَلوةُ، هُدي، تَليها
كه خوانده مي شوند
صلاةُ، هُدا، تَلاها
روي كلمات تمرين بيشتري انجام مي دهيم، سپس آياتي را انتخاب مي كنيم كه در آن يكي از آن دو حرف پايه و كرسي براي الف مدي باشد، پس از آشنايي كامل، مورد بعدي را بيان مي كنيم.
معلم: يكي ديگر از موارد حروف هميشه ناخوانا، الف جمع است (عنوان آن را روي تابلو مي نويسم).

الف جمع
معلم: الف جمع، الفي است كه بعد از وا جمع مي آيد تا آن را از غير جمع تميز دهد، اصولاً در قرآن هرگاه بعد از واو آخر كلمه الفي بدون علامت قرار بگيرد خوانده نمي شود، مانند.
ضَرَبُوا، نَصَرُوا، يَتْلُوا
در بعضي از قرآنها براي راهنمايي قاري، يك دايره تو خالي روي چنين الف هايي قرار داده اند. مانند:
اِضْرِبُوا، اُنْصُرُواْ، يَتْلُوا
روي كلمات تمرين بيشتري انجام مي دهيم، سپس آياتي را انتجاب مي كنيم كه داراي الف جمع باشد پس از آشنايي كامل، آخرين مورد از حروف هميشه ناخوانا در قرآن را بيان مي كنيم.
معلم: آخرين مورد از حروف هميشه ناخوانا در قرآن، واو مدي در شش كلمه مي باشد، (عنوان آن را روي تابلو مي نويسيم).

واو مدي در شش كلمه
معلم: در قرآن به شش كلمه برمي خوريم كه واو مدي آن خوانده نمي شود، به اين شكل نوشته شده اند:
اُلئِكَ، اُولي، اولاء، اُولاتِ، اُولًوا، سَاُوريكَمْ
و به اين صورت خوانده مي شوند:
اُلئِكَ، اُلي، اُلاءِ، اُلاتِ، اُلًوا، سَاُريكَمْ
روي آياتي كه داراي اين كلمه است تمرين انجام مي دهيم و سپس براي منزل تكليف مشخص مي كنيم.
توجه: اگر مجموعة موارد فوق براي يك جلسه سنگين بود، آنها را در دو جلسه تدريس كنيد.

حروفي كه بعضي وقت ها ناخوانا هستند.
پس از تمرين از درس قبل و پس از آن مطمئن شديم دانش آموزان درس را ياد گرفته اند، دستة دوم از حروف ناخوانا را معرفي مي كنيم.
معلم: دستة دوم از حروف ناخوانا، حروفي است كه بعضي وقت ها ناخوانا مي باشند. حال مي خواهيم با موارد اين ها در قرآن آشنا شويم، يكي از آنها همزه وصل است كه در ابتداي كلام خوانده مي شود ولي اگر در وسط كلام واقع شود خوانده نمي شود (عنوان آن را روي تابلو مي نويسم).

همزه وصل در وسط كلام.
معلم: كلماتي كه اولشان ساكن باشد، تلفظ آنها مشكل و يا غير ممكن است، مانند نْصُرْ، هْبِطْ.
عرب ها براي سهولت و امكان پذير شدن تلفظ آنها از الفي به نام همزه وصل كمك مي گيرند و با توجه به حرف دوم بعد از همزه وصل اگر ضمه بود با ضمه و اگر فتحه يا كسره بود آن را با كسره مي خوانند. مانند:
فْتَحْ، ضْرِبْ، نْصُرْ
كه اين چنين مي خوانند:
اِفْتَحْ، اِضْرِبْ، اُنْصُرْ
خصوصيت همزه وصل اين است كه در ابتداي كلام خوانده مي شود ولي اگر در وسط كلام قرار گيرد خوانده نمي شود و حرف ساكن بعد از آن به كمك حرف مُتحرِك قبل از همزه خوانده مي شود، مانند: قالَ اذْهَبْ.
در بعضي از قرآنها براي راهنمايي قاري روي چنين الف هايي صاد كوچكي ص قرار داده اند مانند. قالَ اَذْهَبْ .
روي آيات تمرين بيشتري انجام مي دهيم و پس از آشنايي كامل، به مورد بعدي مي پردازيم.
معلم: يكي ديگر از حروفي كه بعضي وقت ها ناخوانا است، حروف مدي نزد همزه وصل مي باشد. (عنوان آن را روي تابلوا مي نويسم).

حروف مدي نزد همزه وصل
معلم: در بحث همزه وصل گفتيم كه همزه وصل در وسط كلام خوانده نمي شود و بعد از همزه وصل هميشه ساكن است و به كمك حرف متحرك قبل از خود خوانده مي شود.
اگر قبل از همزه وصل، حروف مدي (صداهاي كشيده) باشد، چون حروف مدي در اصل ساكن هستند التقاء ساكنين پيش مي آيد ميان حروف مدي وحرف ساكن بعد از همزه وصل؛ در اين جا براي رفع التقاء ساكنين، حروف مدي را در تلفظ نمي خوانند، در نتيجه حرف ساكن بعد از همزه وصل با صداي كوتاه ماقبل حروف مدي خوانده مي شود، مانند:
ذُوالْعُرْشِ كه خوانده مي شود: ذُلْعَرْشِ.
لازم به ذكر است كه در قرآنهاي با رسم الخط فارسي كه الف و ياء مدي به اين شكل اي نوشته شده، براي راهنمايي قاري، به صورت فتحه و كسره معمولي نوشته اند، مانند:
هذَا الْبَلَدِ، فِي الْمَدينَة
و در قرآنهاي با رسم الخط اردو كه ياء و واو مدي با علامت سكون مشخص شده براي راهنمايي قاري، ياء و واو مدي را بدون علامت سكون نوشته اند، مانند:
فِي الْمَدِيْنِةِ، ذُوْقُوا الْعَذَابَ
روي كلمات و سپس روي آيات تمرين مي كنيم و سپس به آخرين مورد از حروف بعضي وقت ها ناخوانا مي پردازيم.
معلم: آخرين مورد از حروف بعضي وقت ها ناخوانا، لام ال تعريف نزد حروف شمسي مي باشد، (عنوان آن را روي تابلو مي نويسيم).

لام ال تعريف نزد حروف شمسي
معلم: التعريف از دو حرف الف و لام تشكيل شده است الف آن همزه وصل مي باشد، در ابتداي كلام خوانده مي شود (و هميشه مفتوح مي باشد) و در وسط كلام خوانده نمي شود، لام آن نزد حروف بيست و هشتگانه عربي دو حالت دارد، نزد چهارده حرف قمري اظهار مي شود (چهارده حرف قمري در اين چند كلمه خلاصه شده عجبا كه خوف حق غمي)، مانند: اَلْقَمَرْ، اَلْعَجَبْ
براي هر يك از حروف قمري يك مثال مي زنيم.
نزد چهارده حرف شمسي، اين لام تبديل به حروف شمسي شده و در حروف شمسي ادغام مي شود، براي راهنمايي قاري در اين مورد، لام را بدون علامت سكون نوشته، در عوض حروف شمسي را مشدد مي نويسند، (به غير از چهارده حرف قمري، بقيه حروف، حروف شمسي مي باشد)، مانند: اَلشَمْسْ، اَلنهْرْ ...
براي هر يك از حروف شمسي يك مثال مي زنيم، سپس روي آيات تمرين انجام مي دهيم و پس از آن كه مطمئن شديم دانش آموزان درس را ياد گرفته اند، تكليف منزل را مشخص مي كنيم.

چند تذكر
الف: در انتخاب آيات بايد سعي شود كه داراي موردي از حروف ناخواناي تدريس نشده و يا قادعدة ديگر مثل اشباع ها ضمير كه بيان نشده نباشد.
ب: تا يك مورد را كاملاً ياد نگرفته اند وبر قرائت آيات آن مسلط نشده اند نبايد مورد ديگر را بيان كنيم.
ج: از اين به بعد بايد از آنها بخواهيم تا قرآن را با خود بياورند و از جلسه بعد، پس از تدريس اشباع ها ضمير، از روي قرآن تمرين كنند.