آموزش قرآن کریم
وقف و ابتدا ?
-ج- نشانه - وقف جايز الطرفين-: به موجب اين علامت وقف و وصل هر دو جايز است ولي وقف بهتر است و در جاهايي قرار داده مي شود كه جهت وقف و وصل هر دو موجود است ولي جهت وقف قويتر باشد. (تقريبا مترادف با وقف كافي)، در قرآن‌هاي با رسم الخط عربي، -ج- نشانه تساوي جهت وقف و وصل مي باشد، مانند:
- سوره كهف، آيه 13.-
/پاورقي 1. سوره كهف، آيه 13./
- ز- نشانه - وقف مجوّز-: به موجب اين علامت وقف و وصل هر دو جايز است ولي وصل بهتر است و در جاهايي قرار داده مي شود كه جهت وقف و وصل هر دو موجود است ولي جهت وصل قويتر باشد، مانند:
سوره بقره آيه 10.
/پاورقي 2. سورة بقره، آيه 10./
- ص- نشانه - وقف مرخَص-: به موجب اين علامت وقف بين فواصل آيات و داستان‌‌هاي طولاني و جمله‌هاي معترضه در صورت نبودن نَفَس جايز است و در جاهايي قرار داده مي شود كه كلام ما بعد. از حيث معنا مربوط به ماقبل باشد ولي چون آيه يا داستان طولاني است و نمي توان آن رابه يك نفس خواند، وقف اشكالي ندارد، و بعد از وقف، اعاده هم لازم نيست زيرا جملة بعد با وجود ارتباط به ماقبل مفهوم مي باشد، مانند: وقف بر كلمة - بَنا- در آية:
- سورة بقرة ،آيه 22.-
/پاورقي 3. سورة بقره، آيه 22./
جملة - و انزل من السما ما- ارتباط به ماقبل دارد چون فاعل انزل ضمير است كه به ماقبل باز مي گردد ولي با اين حال، جمله مفهوم مي باشد و ديگر نيازي نيست كه جمله قبلي از اعاده و با اين جمله وصل كنيم.
-لا- نشانه - وقف غير جايز-: به موجب اين علامت وقف جايز نيست و وصل لازم است و در جاهايي قرار داده مي شود كه وقف بين دو عبارت، معني كلام را تغيير دهد (مترادف با وقف قبيح يا اقبح) و در صورت وقف، اعاده قبل با مراعات حُسن ابتدا احتماً لازم است، مانند:
- سورة بقره، آيه 120 -.
/پاورقي 4. سورة بقره، آيه 120./
اين علامت در آخر آيات زير نيز مي‌آيد كه در اين موارد اگر چه وقف جايز است ولي وصل از هر جهت بهتر است، مانند.
- سوره علق، آيه 9 و 10 -
/پاورقي 5. سوره علق، آيه 9 و 10 ./
لازم به ياد آوري است كه مبناي تقسيم بندي علما در وقف و ابتدا مختلف است بعضي مبناي آن‌ها برحُسن وقف و ابتدا است و برخي ديگر مبناي آن‌ها تنها بر حُسن ابتدا است، و مبناي علامه سجاوندي بنابر ادّعاي اين الجوزي (صاحب كتاب اَلنَّشر في قراات العشر) همين است و از اين رو ايشان معتقدند: در بيشتر جاهايي كه علاّمه سجاوندي با علامت -لا- مشخّص كرده مي توان وقف كرد زيرا معني جمله تمام و مفهوم است ولي جملة بعد را نمي توان بدون اعاده قبل شروع كرد زيرا كه وابستگي كامل با جملة قبل دارد.
/پاورقي 6. النشر، جلد 1، صفحة 234./
بعد از علامه سجاوندي علماي قرائت، علامت‌هاي ديگري اضافه كرده اند كه به چند نمونة آن به طور اختصار اشاره مي كنيم.
- قف-: امر به وقف.
- ق-: قولي است بر وقف.
- صل-: وصل نيكو است.
- صق-: وصل به ماقبل.
- صب-: وصل به مابعد.
- جه-: وقف مرخص.
- ك-: كذلك.
- قلا-: قولي وقف ولي وقف نكن.
در بعضي از قرآن‌ها بر يك محل چندين نوع از علامت‌هاي وقف را قرار داده اند تا اقوال مختلف در جواز و عدم جواز وقف را آورده باشند و اين كثرت علامت‌ها باعث سردرگمي قاري قرآن مي شد.
از اين رو علماي مصر در سال 1342 هجري قمري به منظور اتّحاد و اتّفاق رموز وقف و ابتدا در همة قرآن‌هاي كشور خود علامت‌هاي ذيل را انتحاب كردند:
- م-: نشانه وقف لازم.
-لا-: نشانه وقف ممنوع.
- صلي-: نشانه برتري وصل و جواز وقف.
- قلي-: نشانه برتري وقف و جواز وصل.
-ج-: نشانه جواز وقف.
-........-: نشانه جواز وقف بر يكي از دو موضع و بر هر دو نمي توان وقف كرد.
در كتاب - تجويد القرآن- رموز وقف‌ها را با معناي آن به صورت شعر در آورده:
قاريا اين نظم را بشنو كنون تا ترا در وقف باشد رهنمون
- م- وقف لازم است مگذار از او گر گذشتي بيم كفر است اندرو
- ط- وقف مُطلق آمد مر ترا نگذري زو هر كجايابي ورا
-ج- جائز بگذري زوهم رواست ليك ايستادن در او بهتر توراست
- ز- مُجَوَّز ايستي هم در خور است ليك بگذشتن از او اولي‌تر است
- ص- را وقف مَرَخَّص خوانده‌اند جمله قُرّا در تَنَفُّس مانده‌اند
وقف كن آنجا كه آيت بنگري -لا- اگر بيني مُرَكّب بنگري
ب ـ آشنايي با روش وقف كردن برآخر كلمات
براي وقف كردن بر آخر كلمات وجوه مختلفي ذكر كرده اند كه مهمترين آن‌ها وقف - اسكان- و - ابدال- مي باشد، در اينجا پنج حالت آن را بيان مي كنيم.
-اسكان-: يعني - ساكن كردن- و اصل در وقف (بر كلماتي كه آخرشان متحرّك است) مي باشد زيرا معني وقف، باز داشتن است و در اين جا آخر كلمه را از حركت باز مي دارد. همچنين وقف ضد ابتدا است و همان طوري كه ابتدا بايد با حركت باشد، وقف نيز بايد با سكون باشد.
-ابدال-:يعني -تبديل كردن حرفي به حرف ديگر-، كلماتي كه با تنوين فتحه ختم شده باشد در هنگام وقف تبديل به الف مدّي مي شود و تفاوتي نمي كند بعدش الف آمده باشد (مانند: كِتابًا) و يا نيامده باشد (مانند: ما).
تذكّر: در مواردي كه به يا ناخوانا ختم شده است (مانند: هُدًي) در هنگام وقف يا به شكل الف خوانده مي شود (هُدي) قبلا در بحث تنوين و حروف ناخوانا در اين باره توضيح داده شد.
همچنين كلماتي كه به تا گرد (ـة ـ ة) ختم شده باشد در حال وقف تبديل به ها ساكن مي شوند، مانند:
رَحْمَةً: در هنگام وقف خوانده مي شود رَحْمَهْ
بَقَرَةٌ: در هنگام وقف خوانده مي شود بَقَرَهْ.
-اِلحاق-: به معناي -اضافه كردن- است و در اين جا مراد اضافه كردن -ها سَكت- به آخر برخي از كلمات است.
-ها سَكت-، ها ساكن زائده اي است كه به آخر كلمه اضافه مي شود و معني ندارد. علّت آوردن اين ها ساكن، حفظ حركت آخر كلمه در افعال و حفظ توازن آيات در اسما است.
موارد - وقف الحاق- به روايت حفص از عاصم هفت مورد است كه در نگارش قرآن رعايت شده و موارد آن را قبلا در بحث -ها سكت- شرح داده‌ايم.
تذكّر: ها سكت در وقف و نيز در وصل خوانده مي شود.
- اشمام-: عبارت است از: - اشاره كردن به حركت، بدون تلفّظ صداي آن-. وقف اشمام فقط هنگامي است كه حرف آخر كلمه - مضموم- باشد، و بدين صورت است كه بعد از تلفّظ حرف آخر كلمه به صورت ساكن، لبها را به صورت تلفّظ ضمّه جمع مي كنيم.
- رَوْمْ-: عبارت است از: -آوردن مقدار كمي از حركت-، (تقريباً يك سوّم آن) و اين در صورتي است كه حركت حرف آخر - ضمّه- يا - كسره- باشد.
فايده وقف اشمام و روم، فهماندن حركت آخر در حالت وقف است، بنابراين در صورتي مفيد خواهد بود كه شنونده اي حاضر و در حال گوش دادن باشد.
وقفهاي ديگري نيز داريم كه آشنايي با آن‌ها چندان لزومي ندارد، هر چند كه سه مورد اخير هم لازم نبود، چرا كه در وقف الحاق، ها سكت آن عملاً آورده شده و در وقف و وصل خوانده مي شود. دو مورد اخير هم تنها در صورتي مفيد خواهد بود كه شنونده اي مستقيماً در حال شنيدن باشد، با اين حال بايد به حركت لب قاري نيز توجّه داشته باشد و با ادبيات و معني كلمات عرب هم آشنايي كامل داشته باشد تا بتواند از حركت آخر كلمه معني لازم را بفهمد. بنابراين تنها وقف - اسكان- و -ابدال- ميباشد كه هر قاري حتماً بايد با نحوه وقف كردن آن آشنايي داشته باشد تا در هنگام قرائت، آن را رعايت كند.
در اهميّت رعايت روش وقف اسكان و ابدال همين بس كه فقهاي بزرگوار، رعايت آن را در قرائت نماز لازم مي دانند (عروة الوثقي في احكام القرائة، مسأله 39) و حضرت امام خميني (قدس سره) در رساله عمليّه خود (مسأله 1004) مي فرمايد:
- احتياط مستحب آن است كه در نماز، وقف به حركت و وصل به سكون ننمايد و معني وقف به حركت آن است كه زير يا زبر يا پيش آخر كلمهاي را بگويد و بين آن كلمه و كلمه بعدش فاصله دهد، مثلاً بگويد الرّحمن الرّحيم و ميم الرّحيمِ را زير بدهد و بگويد مالك يوم الدّين. و معني وصل به سكون آن است كه زير يا زبر ياپيش كلمهاي را نگويد و آن كلمه را به كلمه بعد بچسباند مثل آن كه بگويد الرّحمن الرّحيمْ و ميم الرّحيمْ را زير ندهد و فوراً مالك يوم الدّين را بگويد-.
بحث وقف و ابتدا نكات بسياري دارد ان شا اللّه در بحث تجويد با جزئيات آن آشنا خواهيد شد. هدف ما از اين بحث آشنايي معلّمين با مختصري از مباحث وقف مي باشد.
-ج- نشانه - وقف جايز الطرفين-: به موجب اين علامت وقف و وصل هر دو جايز است ولي وقف بهتر است و در جاهايي قرار داده مي شود كه جهت وقف و وصل هر دو موجود است ولي جهت وقف قويتر باشد. (تقريبا مترادف با وقف كافي)، در قرآن‌هاي با رسم الخط عربي، -ج- نشانه تساوي جهت وقف و وصل مي باشد، مانند:
- سوره كهف، آيه 13.-
/پاورقي 1. سوره كهف، آيه 13./
- ز- نشانه - وقف مجوّز-: به موجب اين علامت وقف و وصل هر دو جايز است ولي وصل بهتر است و در جاهايي قرار داده مي شود كه جهت وقف و وصل هر دو موجود است ولي جهت وصل قويتر باشد، مانند:
سوره بقره آيه 10.
/پاورقي 2. سورة بقره، آيه 10./
- ص- نشانه - وقف مرخَص-: به موجب اين علامت وقف بين فواصل آيات و داستان‌‌هاي طولاني و جمله‌هاي معترضه در صورت نبودن نَفَس جايز است و در جاهايي قرار داده مي شود كه كلام ما بعد. از حيث معنا مربوط به ماقبل باشد ولي چون آيه يا داستان طولاني است و نمي توان آن رابه يك نفس خواند، وقف اشكالي ندارد، و بعد از وقف، اعاده هم لازم نيست زيرا جملة بعد با وجود ارتباط به ماقبل مفهوم مي باشد، مانند: وقف بر كلمة - بَنا- در آية:
- سورة بقرة ،آيه 22.-
/پاورقي 3. سورة بقره، آيه 22./
جملة - و انزل من السما ما- ارتباط به ماقبل دارد چون فاعل انزل ضمير است كه به ماقبل باز مي گردد ولي با اين حال، جمله مفهوم مي باشد و ديگر نيازي نيست كه جمله قبلي از اعاده و با اين جمله وصل كنيم.
-لا- نشانه - وقف غير جايز-: به موجب اين علامت وقف جايز نيست و وصل لازم است و در جاهايي قرار داده مي شود كه وقف بين دو عبارت، معني كلام را تغيير دهد (مترادف با وقف قبيح يا اقبح) و در صورت وقف، اعاده قبل با مراعات حُسن ابتدا احتماً لازم است، مانند:
- سورة بقره، آيه 120 -.
/پاورقي 4. سورة بقره، آيه 120./
اين علامت در آخر آيات زير نيز مي‌آيد كه در اين موارد اگر چه وقف جايز است ولي وصل از هر جهت بهتر است، مانند.
- سوره علق، آيه 9 و 10 -
/پاورقي 5. سوره علق، آيه 9 و 10 ./
لازم به ياد آوري است كه مبناي تقسيم بندي علما در وقف و ابتدا مختلف است بعضي مبناي آن‌ها برحُسن وقف و ابتدا است و برخي ديگر مبناي آن‌ها تنها بر حُسن ابتدا است، و مبناي علامه سجاوندي بنابر ادّعاي اين الجوزي (صاحب كتاب اَلنَّشر في قراات العشر) همين است و از اين رو ايشان معتقدند: در بيشتر جاهايي كه علاّمه سجاوندي با علامت -لا- مشخّص كرده مي توان وقف كرد زيرا معني جمله تمام و مفهوم است ولي جملة بعد را نمي توان بدون اعاده قبل شروع كرد زيرا كه وابستگي كامل با جملة قبل دارد.
/پاورقي 6. النشر، جلد 1، صفحة 234./
بعد از علامه سجاوندي علماي قرائت، علامت‌هاي ديگري اضافه كرده اند كه به چند نمونة آن به طور اختصار اشاره مي كنيم.
- قف-: امر به وقف.
- ق-: قولي است بر وقف.
- صل-: وصل نيكو است.
- صق-: وصل به ماقبل.
- صب-: وصل به مابعد.
- جه-: وقف مرخص.
- ك-: كذلك.
- قلا-: قولي وقف ولي وقف نكن.
در بعضي از قرآن‌ها بر يك محل چندين نوع از علامت‌هاي وقف را قرار داده اند تا اقوال مختلف در جواز و عدم جواز وقف را آورده باشند و اين كثرت علامت‌ها باعث سردرگمي قاري قرآن مي شد.
از اين رو علماي مصر در سال 1342 هجري قمري به منظور اتّحاد و اتّفاق رموز وقف و ابتدا در همة قرآن‌هاي كشور خود علامت‌هاي ذيل را انتحاب كردند:
- م-: نشانه وقف لازم.
-لا-: نشانه وقف ممنوع.
- صلي-: نشانه برتري وصل و جواز وقف.
- قلي-: نشانه برتري وقف و جواز وصل.
-ج-: نشانه جواز وقف.
-........-: نشانه جواز وقف بر يكي از دو موضع و بر هر دو نمي توان وقف كرد.
در كتاب - تجويد القرآن- رموز وقف‌ها را با معناي آن به صورت شعر در آورده:
قاريا اين نظم را بشنو كنون تا ترا در وقف باشد رهنمون
- م- وقف لازم است مگذار از او گر گذشتي بيم كفر است اندرو
- ط- وقف مُطلق آمد مر ترا نگذري زو هر كجايابي ورا
-ج- جائز بگذري زوهم رواست ليك ايستادن در او بهتر توراست
- ز- مُجَوَّز ايستي هم در خور است ليك بگذشتن از او اولي‌تر است
- ص- را وقف مَرَخَّص خوانده‌اند جمله قُرّا در تَنَفُّس مانده‌اند
وقف كن آنجا كه آيت بنگري -لا- اگر بيني مُرَكّب بنگري
ب ـ آشنايي با روش وقف كردن برآخر كلمات
براي وقف كردن بر آخر كلمات وجوه مختلفي ذكر كرده اند كه مهمترين آن‌ها وقف - اسكان- و - ابدال- مي باشد، در اينجا پنج حالت آن را بيان مي كنيم.
-اسكان-: يعني - ساكن كردن- و اصل در وقف (بر كلماتي كه آخرشان متحرّك است) مي باشد زيرا معني وقف، باز داشتن است و در اين جا آخر كلمه را از حركت باز مي دارد. همچنين وقف ضد ابتدا است و همان طوري كه ابتدا بايد با حركت باشد، وقف نيز بايد با سكون باشد.
-ابدال-:يعني -تبديل كردن حرفي به حرف ديگر-، كلماتي كه با تنوين فتحه ختم شده باشد در هنگام وقف تبديل به الف مدّي مي شود و تفاوتي نمي كند بعدش الف آمده باشد (مانند: كِتابًا) و يا نيامده باشد (مانند: ما).
تذكّر: در مواردي كه به يا ناخوانا ختم شده است (مانند: هُدًي) در هنگام وقف يا به شكل الف خوانده مي شود (هُدي) قبلا در بحث تنوين و حروف ناخوانا در اين باره توضيح داده شد.
همچنين كلماتي كه به تا گرد (ـة ـ ة) ختم شده باشد در حال وقف تبديل به ها ساكن مي شوند، مانند:
رَحْمَةً: در هنگام وقف خوانده مي شود رَحْمَهْ
بَقَرَةٌ: در هنگام وقف خوانده مي شود بَقَرَهْ.
-اِلحاق-: به معناي -اضافه كردن- است و در اين جا مراد اضافه كردن -ها سَكت- به آخر برخي از كلمات است.
-ها سَكت-، ها ساكن زائده اي است كه به آخر كلمه اضافه مي شود و معني ندارد. علّت آوردن اين ها ساكن، حفظ حركت آخر كلمه در افعال و حفظ توازن آيات در اسما است.
موارد - وقف الحاق- به روايت حفص از عاصم هفت مورد است كه در نگارش قرآن رعايت شده و موارد آن را قبلا در بحث -ها سكت- شرح داده‌ايم.
تذكّر: ها سكت در وقف و نيز در وصل خوانده مي شود.
- اشمام-: عبارت است از: - اشاره كردن به حركت، بدون تلفّظ صداي آن-. وقف اشمام فقط هنگامي است كه حرف آخر كلمه - مضموم- باشد، و بدين صورت است كه بعد از تلفّظ حرف آخر كلمه به صورت ساكن، لبها را به صورت تلفّظ ضمّه جمع مي كنيم.
- رَوْمْ-: عبارت است از: -آوردن مقدار كمي از حركت-، (تقريباً يك سوّم آن) و اين در صورتي است كه حركت حرف آخر - ضمّه- يا - كسره- باشد.
فايده وقف اشمام و روم، فهماندن حركت آخر در حالت وقف است، بنابراين در صورتي مفيد خواهد بود كه شنونده اي حاضر و در حال گوش دادن باشد.
وقفهاي ديگري نيز داريم كه آشنايي با آن‌ها چندان لزومي ندارد، هر چند كه سه مورد اخير هم لازم نبود، چرا كه در وقف الحاق، ها سكت آن عملاً آورده شده و در وقف و وصل خوانده مي شود. دو مورد اخير هم تنها در صورتي مفيد خواهد بود كه شنونده اي مستقيماً در حال شنيدن باشد، با اين حال بايد به حركت لب قاري نيز توجّه داشته باشد و با ادبيات و معني كلمات عرب هم آشنايي كامل داشته باشد تا بتواند از حركت آخر كلمه معني لازم را بفهمد. بنابراين تنها وقف - اسكان- و -ابدال- ميباشد كه هر قاري حتماً بايد با نحوه وقف كردن آن آشنايي داشته باشد تا در هنگام قرائت، آن را رعايت كند.
در اهميّت رعايت روش وقف اسكان و ابدال همين بس كه فقهاي بزرگوار، رعايت آن را در قرائت نماز لازم مي دانند (عروة الوثقي في احكام القرائة، مسأله 39) و حضرت امام خميني (قدس سره) در رساله عمليّه خود (مسأله 1004) مي فرمايد:
- احتياط مستحب آن است كه در نماز، وقف به حركت و وصل به سكون ننمايد و معني وقف به حركت آن است كه زير يا زبر يا پيش آخر كلمهاي را بگويد و بين آن كلمه و كلمه بعدش فاصله دهد، مثلاً بگويد الرّحمن الرّحيم و ميم الرّحيمِ را زير بدهد و بگويد مالك يوم الدّين. و معني وصل به سكون آن است كه زير يا زبر ياپيش كلمهاي را نگويد و آن كلمه را به كلمه بعد بچسباند مثل آن كه بگويد الرّحمن الرّحيمْ و ميم الرّحيمْ را زير ندهد و فوراً مالك يوم الدّين را بگويد-.
بحث وقف و ابتدا نكات بسياري دارد ان شا اللّه در بحث تجويد با جزئيات آن آشنا خواهيد شد. هدف ما از اين بحث آشنايي معلّمين با مختصري از مباحث وقف مي باشد.
//Sidebar Text
